Türkçenin varlıklı ve çeşitli lisan yapısını anlamak için temel anahtarlardan biri olan ses olaylarının birden fazla olması ise öğrencilerin zorlanmasına neden olabiliyor. Şayet bu vakte kadar tam olarak anlamadıysanız yahut hâlâ karıştırıyorsanız verdiğimiz ses olayları örnekleri ve husus anlatımı ile kısa müddette mevzuyu kavrayacaksınız.
“Türkçedeki ses olayları nelerdir?” diye araştıran, öğrenmek isteyen varsa sizi bu türlü alalım. Ders başlıyor.
Türkçedeki ses olayları nelerdir?
- Ünlü daralması
- Ünlü düşmesi
- Ünsüz düşmesi
- Ünsüz türemesi
- Ünlü türemesi
- Ünsüz yumuşaması
- Ünsüz ahengi (ünsüz benzeşmesi, ünsüz Sertleşmesi)
- Kaynaştırma harfleri
Ünlü daralması ve örnekleri:
a, e ile biten fiillerin şimdiki vakit çekimindeki yazımında a ünlüsü ı; e ünlüsü i, ü olur.
- başlıyor / başla-yor
- bekliyor / bekle-yor
- oynuyor / oyna-yor
- doymuyor / doyma-yor
- izliyor / izle-yor
- diyor / de-yor
- gelmiyor / gelme-yor
- gözlüyor / gözle-yor
a, e ile biten ve birden çok heceli fiillerin ünlüyle başlayan ek alması durumunda a, e ünlülerinde daralma görülür. Fakat bunlar söyleyişte geçerli olup yazıya geçmez.
- başlayan
- yaşayacak
- atlayarak
- saklayalı
- atmayalım
- gelmeyen
- izlemeyecek
- gitmeyerek
- gizleyeli
- besleyelim
Ancak “demek” ve “yemek” fiillerinin söyleyişindeki i ünlüsü yazıya da geçer.
- diyen
- diyerek
- diyecek
- diyelim
- diye
- yiyen
- yiyerek
- yiyecek
- yiyelim
- yiye
- yiyince
- yiyip
Ünlü düşmesi ve örnekleri:
Ünlü düşmesi, Türk lisanında değerli bir yerdedir. Sözlüğe baktığımızda ön, orta ve son seste birtakım ünlülerin düştüğünü görebilirsiniz.Ünlü düşmesini farklı kümelerde incelersek daha hakikat olacak.
İki heceli kimi sözlerin ünlü ile başlayan ek alması, ikinci hecelerdeki dar ünlülerin (ı, i, u, ü) düşmesine neden olur.
- ağız / ağzı
- alın / alnı
- bağır / bağrım
- beniz / benzi
- beyin / beynimiz
- boyun / boynu
- böğür / böğrüm
- burun / burnu
- fikir / fikrimiz
- geniz / genzi
- göğüs / göğsün
- gönül / gönlünüz
- karın / karnı
- oğul / oğlu
- omuz / omzu
- çevir- / çevril-
- devir- / devril-
Yukarıdaki üzere orta hecedeki dar ünlü düşümüne dahil sözlerle ikilemeler yapılırsa dar ünlü düşmez.
- ağız ağıza
- burun buruna
- koyun koyuna (yatmak)
- omuz omuza
- devirden devire
- nesilden nesile
- oğuldan oğula
İçeri, şura, üst üzere kelamlar de ek aldıklarında sondaki ünlü düşmez.
- içerde değil içeride
- dışardan değil dışarıdan
- ilerde değil ileride
- şurda değil şurada
- burda değil burada
- orda değil orada
- yukarda değil yukarıda
- aşağda değil aşağıda
Bazı birleşik kelimelerde de ünlü düşmesi görülür.
- kahve+altı / kahvaltı
- kayın+ana / kaynana
- şükür etmek / şükretmek
- kayıp etmek / kaybetmek
- güllü aş / güllaç
- ne asıl / nasıl
Bazı sözler yapım eki aldığında ünlü düşmesi olur.
- oyun-a / oyna
- ileri-le / ilerle
“ile” bağlacı / edatı, bağlandığı cümlede ünlü düşmesine neden olabilir.
- sevgisi ile / sevgisiyle
- kedisi ile / kedisiyle
- kalem ile / kalemle
Ünsüz düşmesi ve örnekleri:
Ünsüz düşmesi, söyleyiş zahmeti yahut zayıf sesler (g, h, n, l, r, y, z) nedeniyle ünsüz harfin düşmesidir. Kelamı kestirmeden söz etmek ve kolaya kaçmak için de kimi sözlerde ünsüz düşmesi olur.
- çabuk-cak / çabucak
- sıcak-cık / sıcacık
- minik-cik / minicik
- ufak-cık / ufacık
- büyük-cek / büyücek
- bir daha/ bi daha
- geliyor / geliyor
- ast teğmen / asteğmen
Ünsüz türemesi ve örnekleri:
Bazı sözler Arapçadan lisanımıza girdi ve özgün biçimlerinde aslında sonunda ikiz ünsüz bulunuyordu. Türkçede ise bu sözler tek ünsüzle kullanılır. Lakin bu sözlere ünlüyle başlayan ek ya da yardımcı aksiyon gelirse özgün biçimlerine geri dönerler ve ikiz ünsüzle söylem edilir.
- hak / hakkı
- his / hissi
- ret / reddi
- şer / şerri
- tıp / tıbbı
- zam / zammı
- zan / zannı
- af / affetmek, affediliş
- his / hissetmek
- zan / zannetmek
Ünlü türemesi ve örnekleri:
Türkçedeki bilhassa yabancı sözlerin başına yahut ortasına kimi ünlüler gelir. Ünlü türemesinin sebebi, ses dizimine uymayan yapıların giderilmesidir.
- bir-cik / biricik
- genç-cik / gencecik
- dar-cık / daracık
- az-cık / azıcık
- sapsağlam / sapasağlam
- güpgündüz / güpegündüz
- düpdüz / düpedüz
Ünsüz yumuşaması ve örnekleri:
Çok heceli sözler ünlüyle başlayan ek aldıklarında sondaki p, ç, t, k ünsüz harfleri yumuşar ve b, c, d, ğ’ye dönüşür.
- kelep / kelebi
- ağaç / ağacı
- kazanç / kazancı
- geçit / geçidi
- kanat / kanadı
- başak / başağı
- bıçak / bıçağı
- dolap / dolabı
- burç / burcu
- kilit / kilide
Birden fazla hece olmasına karşın sonundaki ünsüzleri yumuşamayan birtakım sözler de var.
- anıt / anıtı
- bulut / bulutu
- kanıt / kanıtı
- ölçüt / ölçütü
Eğer tek heceli sözlerin sonunda p, ç, t, k ünsüzleri bulunuyorsa da iki ünlü ortasındaki bu harfler korunur.
- ak / akı
- ek / eki
- göç / göçü
- kaç / kaçıncı
- saç / saçı
- suç / suçu
Tek heceli olsa bile sonundaki ünsüzü yumuşayan kelimeler de var.
- but / budu
- gök / göğü
- dip / dibi
- kurt / kurdu
- yurt / yurdu
Bazı alıntı sözlerde yumuşama olmaz.
- ahlak / ahlaka
- cumhuriyet / cumhuriyete
- evrak /evraka
- hukuk / hukuku
- sepet / sepeti
- tank / tankı
Özel isimleri yazarken sert ünsüz ile bitip ünlü ile başlayan bir ek aldığında yumuşama kuralına uyulmaz.
- Faruk’u
- Uşak’a
Ünsüz ahengi (ünsüz benzeşmesi, ünsüz sertleşmesi) ve örnekleri:
“Fıstıkçı şahap” kuralı dersek sanırım ne demek istediğimizi anlayacaksınız. Türkçede sert ünsüzle yani p, ç, t, k, f, s, ş, h harfleri ile biten sözler sert ünsüzle başlayan ekler alır. C, d, g harfleri ç, t, k’ye dönüşür ve sertleşir. Hac, şad, yâd üzere kimi sözler ise bu örnek dışında kalır.
- kitap / kitabı
- cilt / cildi
- sebep / sebebi
- metot / metodu
- ahenk / ahengi
- renk / rengi
Kaynaştırma harfleri ve örnekleri:
Türkçe sözlerde iki ünlü yan yana bulunmaz. Bunun için de ya ünlülerden biri düşer ya da ortaya kaynaştırma ünsüzü gelir. Türkçede aslında kaynaştırma ünsüzü “y” olsa da s, n, ş harfleri de bu misyon için kullanılır.
- kapı(y)a
- tahta(y)ı
- elbise(y)e
- boya(y)acak
- besle(y)ecek
- gözle(y)en
- ağla(y)ınca
- oku(y)uş
- dinle(y)iş
- baba(y)ım
- özle(y)ip
- çanta(s)ı
- anne(s)i
- evdeki(n)i
- o(n)suz
- amca(s)ı(n)ın
- yedi(ş)er
Tüm bunlar başınızı karıştırıyor üzere dursa da aslında bol bol kullanarak ve bu esnada denetim ederek bahislere hakim olmak mümkün. Düzgün yazı yazmak isteyenler sözlükten faydalanabileceği üzere bilhassa öğrenciler sık sık test çözerek ve tekrar yaparak da mevzuyu pekiştirebilir.
Türkçedeki ses olayları konu anlatımı içeriğimizi okuyana kadar bilmediğiniz bir örnek var mıydı? Yorumlara bekliyoruz.
Türkçe ile ilgili dikkatinizi çekebilecek başka içeriklerimiz: